DE PERS BEZOEKT IN 1948 DE ARTILLERIE INRICHTINGEN.

DE PERS OP BEZOEK.

In 1948 bezocht het Dagblad voor de Zaanstreek ,,De Typhoon” de ,,Artillerie Inrichtingen” Op zaterdag 2 oktober 1948 verscheen het volgende artikel in de krant.

De ,, Artillerie-Inrichtingen” uit de lucht gezien. De bomengroepen in het midden hadden betekenis, toen de fabriek nog oorlogsindustrie was. Mocht er al eens een explosie geschieden in de springstofafdelingen (kleine huisjes) dan remden de bomen de luchtdruk en rondvliegende brokken. Gelukkig zijn er nooit ernstige ongelukken gebeurd. (is onjuist PDKAIH). Het fabriekscomplex is aangesloten aan de spoorwegen.

,,ARTILLERIE-INRICHTINGEN” BIJ DE HEMBRUG.

De ,, Artillerie-Inrichtingen” uit de lucht gezien. De bomengroepen in het midden hadden betekenis, toen de fabriek nog oorlogsindustrie was. Mocht er al eens een explosie geschieden in de springstofafdelingen (kleine huisjes) dan remden de bomen de luchtdruk en rondvliegende brokken. Gelukkig zijn er nooit ernstige ongelukken gebeurd. (is onjuist PDKAIH) Het fabriekscomplex is aangesloten aan de spoorwegen.

VROEGER KANONNEN, NU BOERENHOOIHARKEN.

Op de Zaandamse driehoek, begrensd door Provinciale weg, Noordzeekanaal en Voorzaan, resideert de industrie, die onder de naam ,,Artillerie-Inrichtingen”grote vermaardheid heeft. Naar dat grote complex togen vroeger op gezette tijden ministers en opperofficieren, kragen met dubbele gouden biezen en 4 sterren waren voor de oorlog op de pont bij de Hembrug geen ongewoon verschijnsel.Thans dienen zich bij de portier op de Hemkade andere bezoekers aan: de voorzitter van de Boerenbond in Diemerbrug, personeel van de Landbouwhogeshool, de secretares van de Hollandse Maatschappij van Landbouw te Broek in Waterland, ingenieurs uit de Noord-Oostpolder. Waarlijk er is de laatste tijd veel gewijzigd daar bij de Hembrug.

In de gehele Zaanstreek is geen bedrijf te vinden dat in acht jaar zo’n radicale hervorming heeft ondergaan als juist de ,,Artillerie-Inrichtingen”. Vroeger wapenindustrie, dat het leger voorzag van munitie, geweren, zadels, kanonnen (om zo te zeggen de Krupp-fabriek van Holland), is het enorme bedrijf thans volledig overgestapt naar vredesproductie: boerenmachines en gereedschappen voor metaalbewerking. Zo ergens dan is hier, naar het word uit de Bijbel, het zwaard omgesmeed tot ploegijzer. Of dit zo zal blijven is een tweede.

MEI 1945: ALLES LEEGGEROOFD.

Het staatsbedrijf ,,Artillerie-Inrichtingen draaide kort voor de oorlog om helaas begrijpelijke redenen op volle toeren. Er werkten 7000 man. Een gigantisch leger. In de patroonfabriek en vuurwerkerij ging alles aan de lopende band. Groot was de productie van hulzen, kogels en andere munitie. Een apart onderdeel was de wapenfabriek, waar geschut werd vervaardigd. Bij de Hembrug maakte men alles voor het leger, van een eenvoudig geweer af tot de meest moderne artillerie, zoals luchtdoelgeschut. Alleen kanonnen voor marine en kustverdediging betrok de generale staf uit het buitenland.
Toen kwam Mei 1940. Vijf dagen oorlog, capitulatie, bezetting…… Bij de Hembrug lag het enorme Staatsbedrijf. En volgens de internationale reglementen kunnen zulke instellingen worden beschouwd als oorlogsbuit. Het zou ons te vervoeren uit een te zetten hoe alles in zijn werk is gegaan. Volstaan wij met te schrijven : het is gelukt! Het Staatsbedrijf werd omgezet in een N.V. met particulier karakter, waar de Duitsers met hun handen vanaf moesten blijven. Dumme Höllander ………….. In dit verband mag met ere worden genoemd de naam van Ir. Den Hollander uit Wassenaar ( de tegenwoordige president-directeur van de Ned. Spoorwegen ), die in de oorlogsjaren als leider van het grote bedrijf bij de Hembrug, vaak op het gevaar af gearresteerd te worden, de Nederlandse belangen op voortreffelijke wijze heeft gediend. Hij was het ook, die als parool uitgaf: ,, Zo weinig mogelijk werken voor de bezetter, dus iets anders doen “ En met een kern van bekwame vaklieden schakelde men over op wat sindsdien de aard van het bedrijf is gebleven: de productie van machines en werktuigen. Het doel werd bereikt: de kern van vaklieden kon men aan het werk houden ( ongeveer 1700 ) en de Duitsers hadden weinig vat op de fabriek. In al die oorlogsjaren is er ook slechts één bom gevallen, waarschijnlijk nog bij vergissing ( September 1940 ).

AMBTENAAR AF.

Vroeger waren de vaste arbeiders en kantoormensen bij ,, Artillerie-Inrichtingen “ ambtenaren. Immers het betrof hier een Staatsbedrijf. Daarin is, door omzetting in een N.V. , verandering gekomen. Het wachten is thans op een nieuwe sociale regeling. In ontwerp is deze gereed. Onze volksvertegenwoordiging moet zich er spoedig over uitspreken. Onnodig te zeggen dat iedereen, die bij de Hembrug werkt, hoopt dat de voorzieningen ( pensioenen enz. ) gunstig zullen zijn.

BESTAAT AL 269 JAAR.

Wat maar weinigen weten: de N.V. Nederlandse Machinefabriek ,, Artillerie-Inrichtingen “, Hembrug, Zaandam is een eeuwenoud bedrijf. De fabriek werd in de tijd van de Zeven Provinciën gesticht in Delft. Om precies te zijn in 1679. Het bedrijf werd in 1897 overgeplaatst naar de Hembrug, waar het hoofdgebouw in 1898 (vijftig jaar geleden dus) gereed kwam. Vanouds was het een oorlogsindustrie. In het begin van de oorlog werd het omgezet in een N.V., zij het dat de staat enige aandeelhouder werd. Er werken thans 1800 personen van wie ongeveer 450 in de Zaanstreek wonen. Directie: IR. F.G. Jungeling, Amsterdam en Mr J.J. Sprenger van Eyk, Baarn ; adjunct-directeur Ir. W.T. Hilarius, Amsterdam. De fabriek vervaardigd gereedschapswerktuigen ( fraisbanken, draaibanken, schaafbanken, boormachines, slijpmachines, in het algemeen dus precisiegereedschappen ) en landbouwwerktuigen ( zaaimachines, kunstmeststrooiers, wiedmachines, aardappelsorteerders, hooiharken, en boerenwagens op luchtbanden ).

NAAR DE HEIMAT.

Wat velen niet weten is, dat na Dolle Dinsdag de Duitsers als sprinkhanen op ,, Artillerie-Inrichtingen” zijn neergestreken. Letterlijk alles verdween. Zij presten het personeel te helpen bij de opruiming. Het liep als één man weg. Omwonenden hebben in die wilde dagen ’s nachts de archieven en personeelslijsten verdonkeremaand, zodat de rovers niemand konden achterhalen. De bezetters hebben toen via de arbeidsbureaux onvrijwillige verhuizers gerecruteerd. Hoe het ook zij, alle werktuigen en de volledige inventaris sleepten ze weg. Enorme kranen sleurden kostbare machines met fundering en al uit de vloeren. Plaatsen van bestemming: Tegel ( bij Berlijn ) en Dusseldorf. Gestolen goed gedijt niet, dat bleek ook daar. De fabrieken met Hembrugmachines werden verschrikkelijk gebombardeerd. Er bleef van de Hollandse eigendommen niet veel over. De aanblik, die ,, Artillerie-Inrichtingen “bij de bevrijding bood maakte een ieder, die het grote bedrijf had gekend, stil.
Ook in de ondergang van zo’n nationale industrie kan een tragedie schuilen. De gebouwen en magazijnen waren volledig léég. Er stond niets meer. Letterlijk geen schroef was er te vinden. en kracht Er was evenmin licht, want zelfs de transformatoren waren verwijderd. Wilde men het bedrijf zijn oude glorie teruggeven, zij het dan voor vredesproductie, dan moest alles opnieuw worden ingericht. Daarmee waren miljoenen gemoeid. En hoelang zou het niet duren voor in een totaal ontredderd Europa machines en grondstoffen zouden arriveren…..? Een vraag die overbodig bleek. Ir. Den Hollander en zijn staf hadden niet stil gezeten. Via hun verbindingen hadden zij al tijdens de oorlog al alles met de regering in Londen geregeld. Enorme bestellingen hadden zij gedaan. En zie: betrekkelijk vlug na de bevrijding kwamen via het Inkoopbureau te Londen nieuwe machines!

PRECISIEWERK.

Nu heerst er in de werkplaatsen op het uitgestrekte fabrieksterrein grote bedrijvigheid. We hebben ze zien staan de mannen in overall achter hun draaibanken en machines. Werkers, die hun mooie vak tot in de perfectie verstaan, want zo ergens dan komt het bij de vervaardiging van precisiegereedschappen op duizenden van millimeters aan! Vandaar ook dat er een speciale controleafdeling is, die, onafhankelijk van de fabrieksleiding, alle werkstukken zeer kritisch keurt. Slijpmachines en draaibanken, tegenwoordig technisch bijna volmaakte werktuigen, moeten tot op 2 a 3/1000e millimeter zuiver zijn. Vraag niet wat dat betekent! Men heeft bij ,, Artillerie-Inrichtingen “, zoals in zovele goed georganiseerde bedrijven, productietijden ingesteld ( van vier weken ). In zo’n periode worden bijv. in serie vervaardigd 50 boormachines, 15 draaibanken, 5 slijpmachines, 15 schaafbanken, 10 fraismachines enz. Het maken van zo’n draaibank, om één werktuig te noemen, is een zeer omvangrijk karwei, waar honderden bij betrokken zijn. Voordat uit ruw staal zo’n wonder van techniek is ontstaan, moeten er honderd en één handelingen worden verricht: de bewerkingen van het staal, het model maken, vormen, gieten, ruw afslijpen, aftekenen, schaven, fraisen, draaien, schuren, slijpen, monteren, lakken. Wij hebben dit proces, te technisch om in dit bestek te beschrijven, gevolgd en er diepe bewondering voor gekregen. Er komt veel vakbekwaamheid kijken bij die metaal bewerking! Worden vaklieden door de fabriek zelf opgeleid? Hebben we onze leidsman gevraagd.

We hebben een eigen leerschool, waar de jongens, die van de ambachtsschool komen, een tweejarige betaalde opleiding krijgen, theoretisch zowel als praktisch. Wie de school heeft doorlopen kan gerust zeggen: ,, ik kan wat “. In die school worden trouwens ook tekenaars en opzicht voerend personeel gevormd.

RADIO VOOR DE GEZELLIGHEID.

Er zit in de fabriek bij de Hembrug ook letterlijk ,, muziek “. In welke afdeling we ook kwamen, of het nu was bij de draaiers, de fraisers, de slijpers of de monteurs, overal speelde de radio. In de hallen zijn namelijk overal luidsprekers aangebracht, die verbonden zijn met de ,, studio “. En zo klinkt boven het fabrieksrumoer uit het schone lied: ,, Zit ik op mijn duivenplatje “of een Weense wals van Strausz.

HOUTEN AFFUITEN.

Hoe zal de oorlogsindustrie van ,, Artillerie-1700 hebben uitgezien? Interessante vraag. Natuurlijk werden er geen pijl en bogen en knotsen aan de lopende band gefabriceerd. Die wapenen Inrichtingen “ er omstreeks waren uit de tijd. De ontwikkeling van de wapentechniek was echter ( gelukkig ) nog niet ver gevorderd. De kanonnen bijv. hadden houten affuiten en alles was uiteraard handwerk.

DE ECONOMISCHE BETEKENIS VAN „ARTILLERIE-INRICHTINGEN”.

De economische betekenis van ,, Artillerie-Inrichtingen “ in nieuwe gedaante is groot. Vroeger moest Nederland vrijwel alle Landbouwmachines uit het buitenland betrekken. Er bestond geen enkele fabriek in eigen land. Hetzelfde gold voor gereedschapswerktuigen. Al die kostbare en toch onmisbare machines moesten we kopen in Duitsland, Engeland, Amerika. Nu zijn we zover, dat de binnenlandse markt van de meeste werktuigen zelf kunnen voorzien. Dit bespaart miljoenen deviezen, ook al moeten alle non-ferro metalen ( koper, alluminium enz. ) uiteraard worden ingevoerd. Staal en gewalste platen betrekt de fabriek van de Hoogovens en andere Nederlandse industrieën. Over de bedrijfsresultaten is men tevreden. De productie is stationair. Wellicht zal de fabriek in de toekomst weer één en ander voor defensiedoeleinden gaan doen, voorlopig echter blijven de voornaamste klant: de Nederlandse industrie en de boeren op het land!
©Foto en verhaal Dagblad voor de Zaanstreek ,, De Typhoon “