De opdracht
Begin maart 1941 stuurde de Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden (Friedrich Christiansen), aan een aantal bedrijven een schrijven met daarin de opdracht om hun Joodse werknemers per direct te ontslaan en hem van het uitvoeren van deze maatregel in kennis te stellen. Ook de toenmalige Directeur der Artillerie Inrichtingen Hembrug, Dhr. Ir. Franciscus (Frans) Quirien den Hollander, ontving zo’n brief. Op 11 maart 1941 stuurde hij als antwoord een schrijven naar het Afwikkelingsbureau van het Departement van Defensie waarin hij schreef dat hij de ‘opdracht’ had uitgevoerd en al zijn Joodse werknemers per onmiddellijke ingang had ontslagen. Het bedrijf had van alle Zaanse bedrijven het grootste aantal Joodse medewerkers en het ontslag had dus ook een enorme impact op de Joodse gemeenschap, want buiten de medewerkers, werden natuurlijk ook hun gezinnen zwaar getroffen.Bij zijn antwoord zat onderstaande bijlage met daarop de namen, geboortedatum, volledige adressen, salarissen en beroepen van alle 28 Joodse medewerkers, die hun baan en inkomen in één klap waren kwijtgeraakt. Zij kregen bij hun ontslag nog enkele maanden loon mee en moesten op zoek naar een andere baan, iets wat in die tijd een zo goed als onmogelijk was.
De ontslagen medewerkers
Abas, Isodore (moet zijn Isidore)
* 09-02-1887 † 10-09-1942 Auschwitz, Polen
gehuwd Laings Nekstraat 14 hs Amsterdam
timmerman salaris hfl. 25,92 per week
Baale, Marcus van
*23-03-1917 †31-12-1944 Kdo. Blechammer
Ongehuwd Kromme Mijdrechtstraat 69 hs Amsterdam
Schrijver salaris hfl. 22,56 per week
Beer, Willem Leonard de
*29-02-1896 †onbekend
gehuwd Melkweg 22 hs Amsterdam
bankwerker salaris hfl. 30,56 per week
Bokke, Nathan van der
*30-06-1899 †16-04-1943 Sobibor
gehuwd Soendastraat 35 hs Amsterdam
bankwerker salaris hfl. 29,64 per week
Boom, Simon David
*06-02-1914 †14-05-1942 Amsterdam (longembolie/pleurites)
gehuwd Alexanderstraat 3 hs Amsterdam
Half vakman salaris hfl. 23,52 per week
Caneel, David
*17-10-1915 †18-09-1942 Auschwitz
ongehuwd Gerard Douwstraat 184 I Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid salaris hfl. 20,64 per week
Canes, Mozes
*26-02-1914 †03-09-1942 Auschwitz, Polen
ongehuwd Bossenburgerplein 12 III Amsterdam
half vakman salaris hfl. 23,52 per week
Costa da Fonseca, Aron (Arie)
*02-09-1900 †21-05-1943 Sobibor
gehuwd Nieuwe Kerkstraat 5 II Amsterdam
werkman in algemene dienst salaris hfl. 20,16 per week
Crost, Abraham
*07-01-1909 †onbekend
gehuwd Maarten Jansz. Kosterstraat 11 II Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid salaris hfl. 20,64 per week
Fulldauer, Jacob
*05-08-1912 †30-09-1942 Auschwitz
gehuwd van Musschenbroekstraat 13 II Amsterdam
revolverbankdraaier salaris hfl. 23,04 per week
Gobetz, Israël
*20-05-1907 †16-03-1943 Sobibor
gehuwd Danie Theronstraat 10 III Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid salaris hfl. 21,60 per week
Groot, Philip de
*30-01-1901 †15-12-1942 Auschwitz
Gehuwd Louis Bothastraat 3 I Amsterdam
Geoefend sjouwer salaris hfl. 27,36 per week
Halberstadt, Barend
*29-05-1895 †31-08-1943 Midden Europa
gehuwd Foeliestraat 30 II Amsterdam
schrijver 1e klasse salaris hfl. 1710,- per jaar
Lobatto, Frederik (Fred) August
*02-07-1913 †14-11-2002 New York
ongehuwd Grensstraat 8 Amsterdam
ingenieur salaris hfl. 2523,- per jaar
Meents, Marcus
*14-08-1912 †
gehuwd Achillesstraat 15 I Amsterdam
schrijver 2e klasse salaris hfl. 1411,- per jaar
Maljado, Aron (Juda)
*15-09-1912 †31-03-1944 Auschwitch
gehuwd 2e Oosterparkstraat 77 III Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid salaris hfl. 21,60 per week
Poppelsdorf, Isaak
*28-12-1904 †04-06-1943 Sobibor
gehuwd Sofiastraat 13 Zaandam
terreinwachter salaris hfl. 21,28 per week
Praag, Ferdinand van
*01-11-1915 †onbekend
gehuwd Adriaan van Bergenstraat 6 III Amsterdam
electriciën salaris hfl. 25,92 per week
Schellevis,Max
*13-06-1920 †03-08-1942 Auschwitz
ongehuwd Jan Lievenstraat 34 hs Amsterdam
jeugdgroep salaris hfl. 19,20 per week
Smitt, Louis Ferdinand de
*21-10-1906 †01-02-1993 New York
gehuwd Reijnier Vinkeleskade 61 Amsterdam
instrumentmaker 2e klasse salaris hfl. 25,92 per week
Soubice, Andries
*15-09-1884 †26-02-1943 Auschwitz
gehuwd 2e Jan Steenstraat 103 hs Amsterdam
werktuigbouwer salaris hfl. 27,36 per week
Spiero, Nathan
*05-02-1886 †19-10-1942 Auschwitz
weduwnaar Huddestraat 5 Amsterdam
freeser salaris hfl. 22,56 per week
Veen, Jacob van der
*26-03-1908 †30-06-1944 Midden Europa
gehuwd Lepestraat 6 I Amsterdam
bankwerker salaris hfl. 24,00 per week
Vos, Jaques
*20-05-1905 †28-02-1943 Auschwitz
gehuwd Heemstedestraat 1 III Amsterdam
Bediende 1e klasse salaris hfl. 22,56 per week
Walvis, Mozes
*07-08-1896 01-02-1965 Amsterdam
gehuwd Afrikanerplein 40 III Amsterdam
bankwerker salaris hfl. 24,00 per week
Waterman, Levie
*26-01-1903 †16-07-1943 Sobibor
gehuwd Jodenbreestraat 63 III Amsterdam
keurder salaris hfl. 28,73 per week
Waterman, Samuel
*12-06-1910 †30-05-1941 Mauthausen
ongehuwd Lepelstraat 79 III Amsterdam
half vakman salaris hfl. 23,52 per week
Wind, Jacobus (Jacob) de
*05-06-1921 †16-03-2010 Amsterdam
ongehuwd Noordeinde 89 Den Haag
schrijver 2e klasse (mnd.loon) salaris hfl. 727,- per jaar
26 van de Joodse medewerkers kwamen uit Amsterdam, de overige (2) uit respectievelijk Zaandam en Den Haag.
Geëvacueerd
Op 4 mei kreeg de van Directie van de Artillerie Inrichtingen nog een schrijven van de Joodschen Raad waarin zij schreven dat één van de getroffen werknemers (I. Poppelsdorf), slechts met zeer grote moeite zijn hoofd boven water wist te houden. Hij verdiende na zijn ontslag wekelijks zo’n 10 a 12 gulden, dat was de helft minder als hij bij de Artillerie Inrichtingen verdiende en van dat geld ging er wekelijks ook nog eens ruim 5 gulden aan huur af. Het ging dus erg slecht en hij was onlangs uit Zaandam “geëvacueerd”.
Na het ontslag
In het voorjaar van 1942 informeerde de Artillerie Inrichtingen bij de Joodschen Raad hoe het hun voormalige medewerkers verging. Bij het antwoord zat een bijlage met het wel en wee van enkele van de ontslagen medewerkers. Onderstaand een korte samenvatting van de bijlage :
I. Abas
Was na zijn ontslag enige tijd werkeloos en belandde daarna met een longontsteking in het ziekenhuis. Tijdens zijn ziekte kreeg hij ziekengeld. Zijn dochter werkte op een naaiatelier en is ook ontslagen. Zij moet wekelijks fl. 1, – afbetalen voor de door haar aangeschafte naaimachine. Huidige inkomsten zijn als er werk is fl. 0,65 p/u. Het lidmaatschap voor de Bond kost het gezin fl. 1,18 per week. De omstandigheden voor hen zijn iets gunstiger dan eenige tijd geleden. Maar de achterstand van vorig jaar moet ook nog worden ingehaald.
M. van Baale
Was een tijdlang werkzaam in Aalsmeer. Nu al eenigen tijd te werk gesteld in één der Joodsche werkverruimingskampen in Drenthe. Is kostwinner voor ziekelijke moeder. Zijn eenige zuster is ontslagen bij de Bijenkorf en heeft een afloopende uitkering. Kosten voor de wekelijkse huur zijn fl. 7,50. Zijn verdiensten zijn wisselend en in het algemeen zo dat zijn moeder in moeilijke omstandigheden verkeert op spoedig zal komen te verkeeren.
D. Caneel
Was eenigen tijd werkloos en had daarna nu zo nu en dan werk. Verdiende fl. 10, – per week. Per 1 april 1942 te werk gesteld in één der Joodsche werkverruimingskampen in Drenthe. Is ongehuwd en kostwinner voor moeder (vader is overleden). Zijn broer was fietsjongen totdat het bedrijf waar hij werkte onder beheer werd genomen. Huur bedraagt fl. 5,50 per week. Voor onderstand 1 bestaat alle aanleiding.
A. Costa da Fonseca
Eerst in de (algemeene) werkverschaffing met een gemiddeld loon van fl. 20, -/22, – per week. Nu werkt hij als expeditieknecht bij zijn buurman. Salaris fl. 15, – per week. Is gehuwd en heeft vijf kinderen (9 ->16 jaar). Eén van hen verdient fl. 5, – per week. Huur woning fl. 6,50 per week. Er zijn zeker zorgelijke omstandigheden.
J. Fuldauer
Heeft als reiziger2 gewerkt. Omdat de inkomsten uit deze werkzaamheden onvoldoende zijn, werkt zijn vrouw als machinestikster tegen een salaris van fl. 8,-. Geen kinderen. De huur bedraagt fl. 28, – per maand.
I. Gobetz
Voor zijn ontslag was zijn beroep sigarenmaker. Hij kan hier echter geen werk in vinden. Kwam terecht in de (gewone) werkverschaffing en verdiende daar fl. 20, – per week. Werd afgekeurd en probeert nu met het verkopen van bontzooltjes. Het inkomen is gering en onvoldoende om zijn vier kinderen (6->12 jaar) datgene te verschaffen wat voor levensonderhoud dringend nodig is. Huur van de woning is fl. 5,50 per week.
A. Maljade
Was voor zijn ontslag diamantslijper. Terugkeer naar dit beroep is onmogelijk. Vond na een half jaar pas werk. Werd winkelbediende en verdiende fl. 17,50 per week. Ontvangt nu ziekengeld en is onder behandeling van een specialist vanwege chronische ontsteking van zijn vingerkootjes. Zijn vrouw moet één dezer dagen bevallen. Huur is fl. 5,50 per week. Toekenning van onderstand is aangewezen.
N. Spiero
Werd na ontslag onderhouden door een gehuwde dochter (Kopee, Ruddestraat 5 II). Is instrumentmaker en verdiende wat bij met repareeren van horloges. Gezien het geringe inkomen, moet zijn dochter hem helpen. Was weduwnaar en is hertrouwd. Woont thans op Iepenweg 15 II .Toekenning van een zekere onderstand zou zeer ten stade komen3.
J v/d Veen
Was tot eind 1941 zonder werk. Nu meubelmaker. Gehuwd en heeft twee kinderen (4->9 jaar) waarvan de oudste ernstig aan astma lijdt. Heeft extra toewijzingen en is eenigen tijd naar een kolonie aan zee geweest. Had een werkloozenuitkeering van fl. 16,-. Verdiend nu fl. 0,65 per uur. Huur fl. 6,50 per week. Deze man verkeert in ernstige moeilijkheden.
J. Vos
Had na ontslag steun. Heeft nu fl. 14, – crisis uitkeering van zijn bond. Huur fl. 28, – per maand. Is gehuwd. Ondanks het feit dat het gezin niet groot is heeft het zeer geringe inkomsten.
S. Waterman
Nadat Waterman, die ongehuwd en kostwinner voor zijn moeder was, werd hij naar Duitschland gebracht. Zijn moeder is bij een gehuwde dochter (v. Velzen, Lepelstraat 79) in getrokken. Het gezin heeft het niet breed. Toekenning van onderstand zou zeer op zijn plaats zijn. (Op 31-05-1941 is deze verleend).
I. Poppelsdorf
Wist slechts met zeer grote moeite zijn hoofd boven water te houden. Hij verdiende na zijn ontslag wekelijks zo’n fl. 10, – a fl. 12 , -. De huur bedroeg fl. 5,25. Is intusschen uit Zaandam “geëvacueerd”.
1 onderstand = inkomstenondersteuning 2 reiziger = vertegenwoordiger 3 ten stade komen = goed uitkomen
Dat was het laatste nieuws wat Den Hollander hoorde over zijn voormalige werknemer(s). In 1943 kwam er ook voor hem een einde aan zijn werkzaamheden bij de AI.
Monument
Van de 28 ontslagen medewerkers, overleden er 19 tijdens de Holocaust. E. Schaap heeft in het verleden al eens gepleit om een monument voor deze Joodse medewerkers op het Hembrugterrein te plaatsen. Misschien is het, nu het terrein in snel tempo veranderd, tijd omdat plan te verwezenlijken. Ook zij mogen nooit vergeten worden.
Bronnen: Joods Monument, Nationaal Archief, E. Schaap en het NIMH ©PDKAIH2019
Artillerie Inrichtingen Hembrug 
Pingback: EEN ZWARTE BLADZIJDE UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE ARTILLERIE INRICHTINGEN | Artillerie Inrichtingen Hembrug