HET JOODSE PERSONEEL VAN DE ARTILLERIE INRICHTINGEN

De opdracht

Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden Friedrich Christiansen

Begin maart 1941 stuurde de Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden (Friedrich Christiansen), aan een aantal bedrijven een schrijven met daarin de opdracht om hun Joodse werknemers per direct te ontslaan en hem van het uitvoeren van deze maatregel in kennis te stellen. Ook de toenmalige Directeur der Artillerie Inrichtingen Hembrug, Dhr. Ir. Franciscus (Frans) Quirien den Hollander, ontving zo’n brief. Op 11 maart 1941 stuurde hij als antwoord een schrijven naar het Afwikkelingsbureau van het Departement van Defensie waarin hij schreef dat hij de ‘opdracht’ had uitgevoerd en al zijn Joodse werknemers per onmiddellijke ingang had ontslagen. Het bedrijf had van alle Zaanse bedrijven het grootste aantal Joodse medewerkers en het ontslag had dus ook een enorme impact op de Joodse gemeenschap, want buiten de medewerkers, werden natuurlijk ook hun gezinnen zwaar getroffen.Bij zijn antwoord zat onderstaande bijlage met daarop de namen, geboortedatum, volledige adressen, salarissen en beroepen van alle 28 Joodse medewerkers, die hun baan en inkomen in één klap waren kwijtgeraakt. Zij kregen bij hun ontslag nog enkele maanden loon mee en moesten op zoek naar een andere baan, iets wat in die tijd een zo goed als onmogelijk was.

De ontslagen medewerkers

Abas, Isodore (moet zijn Isidore)
* 09-02-1887      † 10-09-1942      Auschwitz, Polen
gehuwd               Laings Nekstraat 14 hs Amsterdam
timmerman                       salaris hfl. 25,92 per week

Baale, Marcus van
*23-03-1917       †31-12-1944       Kdo. Blechammer
Ongehuwd         Kromme Mijdrechtstraat 69 ^hs Amsterdam
Schrijver                             salaris hfl. 22,56 per week

Beer, Willem Leonard de
*29-02-1896       †onbekend
gehuwd               Melkweg 22 ^hs Amsterdam
bankwerker                      salaris hfl. 30,56 per week

Bokke, Nathan van der
*30-06-1899       †16-04-1943       Sobibor
gehuwd               Soendastraat 35 ^hs Amsterdam
bankwerker                      salaris hfl. 29,64 per week

Boom, Simon David
*06-02-1914       †14-05-1942       Amsterdam (longembolie/pleurites)
gehuwd               Alexanderstraat 3 ^hs Amsterdam
Half vakman                      salaris hfl. 23,52 per week

Caneel, David
*17-10-1915       †18-09-1942       Auschwitz
ongehuwd         Gerard Douwstraat 184 ^I Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid       salaris hfl. 20,64 per week

Canes, Mozes
*26-02-1914       †03-09-1942       Auschwitz, Polen
ongehuwd         Bossenburgerplein 12 ^III Amsterdam
half vakman                      salaris hfl. 23,52 per week

Costa da Fonseca, Aron (Arie)
*02-09-1900       †21-05-1943       Sobibor
gehuwd               Nieuwe Kerkstraat 5 ^II Amsterdam
werkman in algemene dienst    salaris hfl. 20,16 per week

Crost, Abraham
*07-01-1909       †onbekend
gehuwd               Maarten Jansz. Kosterstraat 11 ^II Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid       salaris hfl. 20,64 per week

Fulldauer, Jacob
*05-08-1912       †30-09-1942       Auschwitz
gehuwd               van Musschenbroekstraat 13 ^II Amsterdam
revolverbankdraaier      salaris hfl. 23,04 per week

Gobetz, Israël
*20-05-1907       †16-03-1943       Sobibor
gehuwd               Danie Theronstraat 10 ^III Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid       salaris hfl. 21,60 per week

Groot, Philip de
*30-01-1901       †15-12-1942       Auschwitz
Gehuwd              Louis Bothastraat 3 ^I Amsterdam
Geoefend sjouwer        salaris hfl. 27,36 per week

Halberstadt, Barend
*29-05-1895       †31-08-1943       Midden Europa
gehuwd               Foeliestraat 30 ^II Amsterdam
schrijver 1^e klasse           salaris hfl. 1710,- per jaar

Lobatto, Frederik (Fred) August
*02-07-1913       †14-11-2002       New York
ongehuwd         Grensstraat 8 Amsterdam
ingenieur            salaris hfl. 2523,- per jaar

Meents, Marcus
*14-08-1912       †
gehuwd               Achillesstraat 15 ^I Amsterdam
schrijver 2^e klasse            salaris hfl. 1411,- per jaar

Maljado, Aron (Juda)
*15-09-1912       †31-03-1944       Auschwitch
gehuwd               2^e Oosterparkstraat 77 ^III Amsterdam
werkman zonder vakbekwaamheid       salaris hfl. 21,60 per week

Poppelsdorf, Isaak
*28-12-1904       †04-06-1943       Sobibor
gehuwd               Sofiastraat 13 Zaandam
terreinwachter                salaris hfl. 21,28 per week

Praag, Ferdinand van
*01-11-1915       †onbekend
gehuwd               Adriaan van Bergenstraat 6 ^III Amsterdam
electriciën          salaris hfl. 25,92 per week

Schellevis,Max
*13-06-1920       †03-08-1942       Auschwitz
ongehuwd         Jan Lievenstraat 34 ^hs Amsterdam
jeugdgroep        salaris hfl. 19,20 per week

Smitt, Louis Ferdinand de
*21-10-1906       †01-02-1993 New York
gehuwd               Reijnier Vinkeleskade 61 Amsterdam
instrumentmaker 2^e klasse         salaris hfl. 25,92 per week

Soubice, Andries
*15-09-1884       †26-02-1943       Auschwitz
gehuwd               2^e Jan Steenstraat 103 ^hs Amsterdam
werktuigbouwer             salaris hfl. 27,36 per week

 Spiero, Nathan
*05-02-1886       †19-10-1942       Auschwitz
weduwnaar       Huddestraat 5 Amsterdam
freeser                salaris hfl. 22,56 per week

Veen, Jacob van der
*26-03-1908       †30-06-1944       Midden Europa
gehuwd               Lepestraat 6  ^I Amsterdam
bankwerker       salaris hfl. 24,00 per week

Vos, Jaques
*20-05-1905       †28-02-1943       Auschwitz
gehuwd               Heemstedestraat 1 ^III Amsterdam
Bediende 1^e klasse         salaris hfl. 22,56 per week

Walvis, Mozes
*07-08-1896       01-02-1965         Amsterdam
gehuwd               Afrikanerplein 40 ^III Amsterdam
bankwerker       salaris hfl. 24,00 per week

Waterman, Levie
*26-01-1903       †16-07-1943       Sobibor
gehuwd               Jodenbreestraat 63 ^III Amsterdam
keurder               salaris hfl. 28,73 per week

Waterman, Samuel
*12-06-1910       †30-05-1941 Mauthausen
ongehuwd         Lepelstraat 79 ^III Amsterdam
half vakman       salaris hfl. 23,52 per week

Wind, Jacobus (Jacob) de
*05-06-1921       †16-03-2010       Amsterdam
ongehuwd         Noordeinde 89 Den Haag
schrijver 2^e klasse (mnd.loon)   salaris hfl. 727,- per jaar

26 van de Joodse medewerkers kwamen uit Amsterdam, de overige (2) uit respectievelijk Zaandam en Den Haag.

Geëvacueerd

Op 4 mei kreeg de van Directie van de Artillerie Inrichtingen nog een schrijven van de Joodschen Raad waarin zij schreven dat één van de getroffen werknemers (I. Poppelsdorf), slechts met zeer grote moeite zijn hoofd boven water wist te houden. Hij verdiende na zijn ontslag wekelijks zo’n 10 a 12 gulden, dat was de helft minder als hij bij de Artillerie Inrichtingen verdiende en van dat geld ging er wekelijks ook nog eens ruim 5 gulden aan huur af. Het ging dus erg slecht en hij was onlangs uit Zaandam “geëvacueerd”.

Na het ontslag

In het voorjaar van 1942 informeerde de Artillerie Inrichtingen bij de Joodschen Raad hoe het hun voormalige medewerkers verging. Bij het antwoord zat een bijlage met het wel en wee van enkele van de ontslagen medewerkers. Onderstaand een korte samenvatting van de bijlage :

I. Abas
Was na zijn ontslag enige tijd werkeloos en belandde daarna met een longontsteking in het ziekenhuis. Tijdens zijn ziekte kreeg hij ziekengeld. Zijn dochter werkte op een naaiatelier en is ook ontslagen. Zij moet wekelijks fl. 1, – afbetalen voor de door haar aangeschafte naaimachine. Huidige inkomsten zijn als er werk is fl. 0,65 p/u. Het lidmaatschap voor de Bond kost het gezin fl. 1,18 per week. De omstandigheden voor hen zijn iets gunstiger dan eenige tijd geleden. Maar de achterstand van vorig jaar moet ook nog worden ingehaald.

M. van Baale
Was een tijdlang werkzaam in Aalsmeer. Nu al eenigen tijd te werk gesteld in één der Joodsche werkverruimingskampen in Drenthe. Is kostwinner voor ziekelijke moeder. Zijn eenige zuster is ontslagen bij de Bijenkorf en heeft een afloopende uitkering. Kosten voor de wekelijkse huur zijn fl. 7,50. Zijn verdiensten zijn wisselend en in het algemeen zo dat zijn moeder in moeilijke omstandigheden verkeert op spoedig zal komen te verkeeren.

D. Caneel
Was eenigen tijd werkloos en had daarna nu zo nu en dan werk. Verdiende fl. 10, – per week. Per 1 april 1942 te werk gesteld in één der Joodsche werkverruimingskampen in Drenthe. Is ongehuwd en kostwinner voor moeder (vader is overleden). Zijn broer was fietsjongen totdat het bedrijf waar hij werkte onder beheer werd genomen. Huur bedraagt fl. 5,50 per week. Voor onderstand ¹ bestaat alle aanleiding.

A. Costa da Fonseca
Eerst in de (algemeene) werkverschaffing met een gemiddeld loon van fl. 20, -/22, – per week. Nu werkt hij als expeditieknecht bij zijn buurman. Salaris fl. 15, – per week. Is gehuwd en heeft vijf kinderen (9 ->16 jaar). Eén van hen verdient fl. 5, – per week. Huur woning fl. 6,50 per week. Er zijn zeker zorgelijke omstandigheden.

J. Fuldauer
Heeft als reiziger² gewerkt. Omdat de inkomsten uit deze werkzaamheden onvoldoende zijn, werkt zijn vrouw als machinestikster tegen een salaris van fl. 8,-. Geen kinderen. De huur bedraagt fl. 28, – per maand.

I. Gobetz
Voor zijn ontslag was zijn beroep sigarenmaker. Hij kan hier echter geen werk in vinden. Kwam terecht in de (gewone) werkverschaffing en verdiende daar fl. 20, – per week. Werd afgekeurd en probeert nu met het verkopen van bontzooltjes. Het inkomen is gering en onvoldoende om zijn vier kinderen (6->12 jaar) datgene te verschaffen wat voor levensonderhoud dringend nodig is. Huur van de woning is fl. 5,50 per week.

A. Maljade
Was voor zijn ontslag  diamantslijper. Terugkeer naar dit beroep is onmogelijk. Vond na een half jaar pas werk. Werd winkelbediende en verdiende fl. 17,50 per week. Ontvangt nu ziekengeld en is onder behandeling van een specialist vanwege chronische ontsteking van zijn vingerkootjes. Zijn vrouw moet één dezer dagen bevallen. Huur is fl. 5,50 per week. Toekenning van onderstand is aangewezen.

N. Spiero
Werd na ontslag onderhouden door een gehuwde dochter (Kopee, Ruddestraat 5 ^II). Is instrumentmaker en verdiende wat bij met repareeren van horloges. Gezien het geringe inkomen, moet zijn dochter hem helpen. Was weduwnaar en is hertrouwd. Woont thans op Iepenweg 15 ^II .Toekenning van een zekere onderstand zou zeer ten stade komen³.

J v/d Veen
Was tot eind 1941 zonder werk. Nu meubelmaker. Gehuwd en heeft twee kinderen (4->9 jaar) waarvan de oudste ernstig aan astma lijdt. Heeft extra toewijzingen en is eenigen tijd naar een kolonie aan zee geweest. Had een werkloozenuitkeering van fl. 16,-. Verdiend nu fl. 0,65 per uur.  Huur fl. 6,50 per week. Deze man verkeert in ernstige moeilijkheden.

J. Vos
Had na ontslag steun. Heeft nu fl. 14, – crisis uitkeering van zijn bond. Huur fl. 28, – per maand. Is gehuwd. Ondanks het feit dat het gezin niet groot is heeft het zeer geringe inkomsten.

S. Waterman
Nadat Waterman, die ongehuwd en kostwinner voor zijn moeder was, werd hij naar Duitschland gebracht. Zijn moeder is bij een gehuwde dochter (v. Velzen, Lepelstraat 79) in getrokken. Het gezin heeft het niet breed. Toekenning van onderstand zou zeer op zijn plaats zijn. (Op 31-05-1941 is deze verleend).

 I. Poppelsdorf
Wist slechts met zeer grote moeite zijn hoofd boven water te houden. Hij verdiende na zijn ontslag wekelijks zo’n fl. 10, – a fl. 12 , -. De huur bedroeg fl. 5,25. Is intusschen uit Zaandam “geëvacueerd”.

¹ onderstand = inkomstenondersteuning   ² reiziger = vertegenwoordiger   ³ ten stade komen = goed uitkomen

Ir F.Q. Den Hollander

     Dat was het laatste nieuws wat Den Hollander hoorde over zijn voormalige werknemer(s). In 1943 kwam er ook voor hem een einde aan zijn werkzaamheden bij de AI.

Monument

Van de 28 ontslagen medewerkers, overleden er 19 tijdens de Holocaust. E. Schaap heeft in het verleden al eens gepleit om een monument voor deze Joodse medewerkers op het Hembrugterrein te plaatsen. Misschien is het, nu het terrein in snel tempo veranderd, tijd omdat plan te verwezenlijken. Ook zij mogen nooit vergeten worden.
Bronnen: Joods Monument, Nationaal Archief, E. Schaap en het NIMH ©PDKAIH2019

DE ARTILLERIE INRICHTINGEN VAN 1679 TOT 1925 deel 10 van 11.

DE ARTILLERIE INRICHTINGEN VAN 1679 TOT 1925 deel 10 van 11.

Artillerie Inrichtingen worden Staatsbedrijf en de 1e wereldoorlog breekt uit.

In 1913 werden de Artillerie Inrichtingen een Staatsbedrijf met een eigen begroting en kregen een burger directie. Ook de leiding van de bedrijven gingen in burgerdienst over. Dit was een grote vooruitgang omdat men zodoende personeel kreeg dat zich blijvend aan het bedrijf kon wijden. Kort nadat deze maatregel was genomen, brak de 1e wereldoorlog uit.

 

De directie der Artillerie Inrichtingen. Zittend vlnr de heren: Directeur G. Th. van Dam, Directeur; J.H.A. Mijsberg, Directeur; H.M. van Unen, Secretaris; B.J. Top. Staand vlnr. L.L.E. Ornstein,Bedrijfschef Patroonfabriek; J. Jungeling.Bureauchef voor de Technische Zaken; D. Rijnders.bedrijfschef Vuurwerkerij; J.D. Berkhout,Technoloog; N.P.A. du Quesne van Bruchem, waarnemend Bedrijfschef Wapenfabriek; E. Zuidema. Administrateur.

 

Wat is er in die tijd aan de Hembrug gebeurd? Voor het organiseren van de munitieaanmaak met behulp van de particuliere industrie werd het Munitiebureau ingesteld. Later heeft de zorg van dat bureau zich ook over andere zaken dan enkel munitie uitgestrekt. Bij de aanmaak door particulieren werden aanvankelijk opdrachten gegeven aan verschillende fabrikanten. Tenslotte kwam men echter tot geconcentreerde aanmaak, die in een fabriek over het IJ door Belgische fabrikanten van automobielen en met behulp van uit het Oosten van het land overgebrachte werktuigen werd opgezet.  Dit bleek grote voordelen op te leveren. Het benodigde buskruit kon van de fabriek te Muiden worden betrokken. Trotyl werd eerst op kleine schaal uit toluol dat van de gasfabrieken kwam gemaakt.Later werd er een afzonderlijke fabriek gebouwd bij de Hembrug, waar de Bataafsche het maakte uit toluolbenzine.  Deze fabriek bevond zich aan de Amsterdamse zijde van het Noordzeekanaal.

 

Kruitfabriek te Muiden.

 

Behalve artillerieprojectielen werden ook handgranaten in verschillende soorten aangemaakt.Omdat de weermacht die ondertussen was versterkt met de langzamerhand goed geoefende reservetroepen te kunnen bewapenen werd besloten de productie van wapens belangrijk opvoeren. De particuliere industrie hielp om zo snel mogelijk de aan de Hembrug aanwezige werktuigen in een behoorlijk aantal te vermenigvuldigen. Dit ging in een rap tempo omdat zij alleen maar gekopieerd hoefden te worden en er van een groot gedeelte van deze werktuigen al gietmodellen aanwezig waren. Het doel was het zogenaamde wisselbedrijf aan de Hembrug om te vormen in een inrichting waar alle onderdelen van het wapen tegelijkertijd naast elkaar konden worden afgewerkt.

 

Machines bestemd voor fabricage van geweerlopen.Op de voorgrond vier trekbanken waarop de geweerlopen van trekken voorzien worden. Op den voorgrond links: de Bedrijfschef van de Wapenfabriek, D.H.Peereboom Voller. rechts van hem: de Opzichter van de lopenfabricage, M.A. v.d.Ende.

 

De honderden werktuigen die daarvoor nodig waren zijn alle in Nederland gemaakt. Het personeel werd in die tijd sterk uitgebreid naar ongeveer 8500 personen. Een groot probleem tijdens deze oorlog was het verkrijgen van de benodigde materialen. De gewoonlijk gebruikte materialen waren niet te krijgen en men moest zich vaak behelpen met allerlei mindere kwaliteit. Tenslotte zijn zelfs geweren gemaakt van oude rails (het enige staal dat nog in het binnenland in grote hoeveelheden aanwezig was). Telegraafdraad dat eigenlijk bestemd was om prikkeldraad van te maken maar dat toevallig hardbaar bleek werd gebruikt.

 

De voorraad notenhout 1916-1917

 

Ook de inlandse notenbomen werden niet gespaard. Toen het land werd afgezocht bleken er heel wat meer aanwezig dan men aanvankelijk dacht en vielen er duizenden ten offer aan de wapenproductie. Gemiddeld was slechts één op de drie bomen voor het doel geschikt. Al spoedig beschikte men voor de vordering, het rooien en vervoeren van de bomen over zodanig geoefend personeel dat de aanvoer geregeld geschiede. En het kwam slechts zeer zelden voor dat een boom verborgen gebreken vertoonde. ©PDKAIH2017